مروری بر مهمترین مقاتل نوشته شده دربارۀ امام حسین علیه‌السلام
« مقتل » در لغت به معنای محل قتل است و در اصطلاح به چگونگی شهادت ائمه اشاره دارد اما از آنجا که واقعه کربلا یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین رخدادهای تاریخی است بیشترین مقاتل درباره چگونگی شهادت امام حسین علیه‌السلام و یارانش نوشته شده‌اند؛ در این مطلب سعی شده برخی از کتاب‌های معتبری که در این خصوص نوشته شده و مورد تأیید علما و محققین هستند معرفی شوند.
۱) مقتل الحسین علیه‌السلام
نویسنده: لوط بن یحیی ازدی
دوره نگارش: قرن دوم
لوط بن یحیی ازدی مشهور به ابومخنف از علمای علم تاریخی در کوفه به دنیا آمد و در سال ۱۵۷ یا ۱۵۸ هجری درگذشت. پدر او از یاران امام علی علیه‌السلام و جدش مخنف بن سلیم یا سالم از صحابه پیامبر أعظم صلی الله علیه و آله و سلم بود. ابومخنف از مورخین نامدار صدر اسلام است که نخستین کتاب مستقل درباره قیام امام حسین علیه‌السلام را نوشت. برای همین می‌توان گفت مقتل الحسین ابومخنف نخستین مقتلی است که ۶۰ سال بعد از واقعه عاشورا نوشته شده مقتل ابومخنف از معتبرترین مقاتل امام حسین علیه‌السلام است چرا که برخی از احادیث را از امام صادق علیه‌السلام نقل قول کرده و بسیاری از مطالب را از شاهدین واقعه کربلا یا یک یا دو واسطه نگاشته اما اتفاق مهمی که برای این کتاب افتاد این بود که مانند دیگر کتاب‌های با ارزش ابومخنف نابود شد و هیچ نسخه‌ای از آن باقی نماند.
البته مقتل الحسین علیه‌السلام تا حدود قرن چهارم هجری موجود بود و طبری در کتاب‌هایش از آن نقل قول کرده است.
۲) لهوف
نویسنده: رضی الدین ابوالقاسم علی بن جعفر بن طاووس
دوره نگارش: قرن هفتم
رضی الدین ابوالقاسم از علما و عرفای بلندمرتبه شیعه است که ده‌ها عنوان کتاب دارد. لهوف که نام اصلی‌اش «لهوف علی قتلی الطفوف» است یکی از مهمترین منابع مهم تاریخی و روایی شیعه درباره امام حسین علیه‌السلام به شمار می‌آید. ابن طاووس این کتاب را برای زائرین امام حسین تألیف کرده. برای همین یکی از مواردی که در آن در نظر گرفته، وقت کم مسافران است. به همین دلیل آن را به گونه‌ای نوشته که مسافران در زمان محدود مسافرت آن را مطالعه کنند. به نظر خود ابن طاووس هر کس از ترتیب و نگارش این کتاب آگاه شود، با اختصار و حجم اندکی که دارد می‌داند با دیگر کتاب‌ها متفاوت است و دارای مزیتی‌هایی است. در «لهوف» هر چند روایات کتاب بدون سند ذکر شده‌اند اما با این وجود مورد اعتماد اهل تشیع هستند. مقتل لهوف بارها در تهران، قم، نجف و دیگر شهرها چاپ شده.
۳) مثیرالاحزان
نویسنده: علامه ابن نما حلی
دوره نگارش: قرن هفتم
نام کاملش «مثیر الاحزان و منیر سبل الاشجان» است که ابن نما حلی از علمای بزرگ و فقهای شیعه آن را به نگارش درآورده. او بعد از سال‌ها تلاش در راه خدمت به نشر آثار ائمه، در ۷۸ سالگی در شهر حله رحلت کرد. «مثیرالاحزان» کتابی تاریخی و روایی درباره قیام امام حسین علیه‌السلام است که سه بخش دارد.
بخش اول شامل گزارشی از قیام امام تا ورود به کربلاست،
بخش دوم درباره رخدادهای کربلا تا شهادت آن حضرت
و بخش سوم شرح وقایع پس از شهادت امام حسین علیه‌السلام را بازگو می‌کند؛ از رفتن اسرا به کوفه و شام و مدینه گرفته تا سخنان حضرت زینت علیهاالسلام، امام سجاد علیه‌السلام و دیگران.
۴) مقتل بحارالانوار
نویسنده: محمدباقر مجلسی
دوره نگارش: قرن یازدهم
کتاب «بحارالانوار» مفصل‌ترین مجموعه حدیثی شیعه است که علامه مجلسی با یاری گروهی از شاگردان خود آن را گردآوری کرده. علامه مجلسی سعی کرده در این دایره المعارف همه موضوعات و مسائل را پوشش دهد. با توجه به این موضوع باید گفت بخشی از کتاب ۱۱۰ جلدی « بحارالانوار » به زندگی و قیام امام حسین علیه‌السلام اختصاص دارد. به نوعی می‌توان گفت علامه مجلسی بخشی از جلد ۴۴ و همه جلد ۴۵ یعنی بیش از یک و نیم جلد از «بحارالانوار» را به زندگانی امام حسین علیه‌السلام و شهادت او و حوادث پس از شهادت آن حضرت در قالب ۲۷ باب اختصاص داده. به این بخش از کتاب که نگارش آن ربیع الاول سال ۱۰۷۹ به پایان رسیده، «مقتل بحارالانوار» گفته می‌شود. کتاب مقتل علامه مجلسی را آیت الله محمد حسین هشترودی تبریزی در سال ۱۳۴۷ به فارسی ترجمه کرد و نام کتاب را «محن الابرار» گذاشت.
۵) خصائص الحسینیه
نویسنده: آیت الله شیخ جعفر شوشتری
دوره نگارش: قرن سیزدهم
آیت الله شوشتری از مراجع تقلید و واعظان و خطبای عصر خود بود و کتاب «خصائص الحسینیه» را آن طور که در ابتای کتاب گفته پس از ۶۰ سالگی نوشته. این کتاب که نام دقیق آن «خصائص الحسین علیه‌السلام و مزایا المظلوم» است، با مقتل‌های دیگر امام حسین علیه‌السلام تفاوت دارد. چرا که این کتاب درباره تاریخ نگاری قیام اباعبدالله نیست بلکه شرح حال نگاری شخصیت و خصایص آن حضرت است.
به همین دلیل کتاب آیت الله شوشتری، اثری کم‌نظیر و کمابیش ابتکاری است. این عالم بزرگ توانسته در این کتاب برخی از ابعاد شخصیت امام سوم شیعیان را کشف و معرفی کند و از مسائلی سخن بگوید که قبلاً دیگران نگفته بودند. از همین رو، در برخی از روایات کتاب و تحلیل‌های نویسنده جای تأمل است. البته اهمیت کتاب در جای خود باقی است. «خصائص الحسین علیه‌السلام یک مقدمه و ۱۱ فصل دارد.
۶) نفس المهموم
نویسنده: شیخ عباس قمی
دوره نگارش: قرن چهاردهم
«نفس المهموم» کتابی خوشخوان و خوش تدوین درباره امام حسین علیه‌السلام است که قیام آن حضرت را با نظر رایج شیعه بیان می‌کند. این کتاب نشان دهنده اوج تسلط یک عالم بر تاریخ و مقتل و روایات است. این کتاب، حاصل جمع کتاب‌های گذشتگان است و همانطور که نویسنده ابتدای کتاب گفته در آن مطالبی را که خود قبول دارد و صحیحی می‌داند نقل کرده.
برای همین می‌توان می‌گفت این مقتل کتاب جامعی است که به هیچ عنوان گزافه گویی و اباطیل و حرف اشتباه ندارد. تا حدی که بعداز مقتل نفس المهموم و کتاب «منتهی الامال» شیخ عباس قمی که روایتی از زندگانی اهلبیت علیهم‌السلام است، بیشتر مقاتل بعد از آن از مطالب این کتاب بهره برده‌اند. «نفس المهموم» شامل مقدمه، پنج باب و موخره است.
ترجمه «نفس المهموم» به فارسی را نخستین بار آیت الله ابوالحسن شعرانی با عنوان «دمع السجوم» و ترجمه دیگر آن را آیت الله محمدباقر کمره‌ای انجام داده.
۷) مقاتل الطالبیین
نویسنده: ابوالفرج اصفهانی
دوره نگارش: قرن سوم
ابوالفرج در سال ۲۸۴ هـ.ق برابر با سال ۸۹۷ میلادی در اصفهان زاده شد و از این‌رو ابوالفرج اصفهانی لقب گرفت.اما در بغداد رشد کرد و آن شهر را موطن و مسکن خود قرار داد. شخصیت فرهنگی ابوالفرج ، شخصیتی جامع‌الاطراف و بی‌نظیر است. قاضی ابوالمحسن تنوخی درباره او چنین گفته: « او به گونه‌ای ، شعر ، اغانی ، اخبار ، آثار ، حدیث مسند و نسبت‌ها را حفظ بود که تا آن روزگار مثل آن ندیده بودم. در این علوم تخصص بالایی داشت و نیز علومی مثل: لغت، صرف و نحو ، خرافات ، سیره ، مغازی ، علم هجو و طنز ، داروشناسی و علومی مانند طب ، نجوم و… گذشته از این ابوالفرج را باید یکی از دامپزشکان اولیه جهان اسلام به شمار آورد.
درباره مذهب ابوالفرج؛ او بر مذهب شیعی زیدی بوده است. قاضی تنوخی بر تشیع او تصریح کرد. ابن‌اثیر نیز در کتاب «الکامل فی‌التاریخ» بر تشیع وی تصریح کرده است و البته آن را مایه تعجب به شمار آورده است. شاید آنچه مایه تعجب ابن‌اثیر شده، وابستگی شدید ابوالفرج به خاندان اموی است
درباره مقاتل‌الطالبیین، یکی از واضح‌ترین ادله‌ای که می‌توان به سبب آن بر تشیع ابوالفرج اصرار کرد، کتاب مقاتل‌الطالبیین است؛ کتابی که ابوالفرج در آن به ذکر تمام شهدا آل عبدالمطلب از ابتدا تا سال ۳۱۳ هـ. ق، یعنی سالی که کتاب در آن تالیف شده پرداخته است. ابوالفرج معیار جالب توجهی برای تعریف واژه شهید ارائه کرده است. در نظر او شهید، فراتر از کشته شده در جنگ است. چرا که آنکه در حالت صلح نیز مسموم شده شهید است. یا آنکه در زندان به حیلت یا به فرتوتی و بیماری کشته شده و نیز آنکه در اثنا فرار از دست سلطان هلاک شده است.
ابوالفرج تصویر شگفت‌انگیزی را از رشادت‌ها و جنگ‌آوری‌های آل ابوطالب ارائه کرده و در ضمن همدردی و احساس احترام شدید خود را نثار ایشان کرده است. او در شهادت آل‌هاشم جز مجد و بزرگواری و اصرار بر باور صالح چیزی دیگری را دخیل نمی‌داند. ایشان را بر سبیل حق می‌داند و امویان را با آنکه خود به ایشان منتسب است و به این انتساب نیز معترف است بر باطل.
۸) تاریخ دمشق
نویسنده: ابوالقاسم دمشقی شافعی
دوره نگارش: قرن سوم
این کتاب معجمی است فراخ‌دامن درباره تاریخ دمشق ، یعنی شهر زادگاه مصنف کتاب، علی‌بن‌حسن معروف به ابن‌عساکر. دمشق روزگاری پایتخت امویان به‌شمار می‌رفت.
از این‌رو خلفای فراوانی را شاهد بوده‌است که در آن شهر به حکمرانی پرداخته‌اند و این طبیعتاً دستمایه مناسبی بوده‌است تا شخصی چون ابن‌عساکر به تبیین تاریخ این شهر بپردازد. علامه ابن‌منظور انصاری صاحب معجم بزرگ لسان العرب ، سال‌ها بعد کتاب تاریخ دمشق را که در چاپ‌های جدید در مجموعه‌ای ۵۰جلدی فراهم آمده است، خلاصه و مختصر کرد.
در خود کتاب تاریخ دمشق ابن‌عساکر ، چیزی در حدود ۴۰۰ روایت به بررسی تاریخ عاشورا و مقتل‌الحسین پرداخته‌اند؛ هرچند تا سال ۱۴۱۵ هـ.ق این ۴۰۰ حدیث هرگز به صورت مجزا و تحت عنوان مقتل‌الحسین یا چیزی شبیه به آن منتشر نشده بودند. در این سال فاضل گرانقدر محمدرضا حسینی‌جلالی مجموعه این ۴۰۰ حدیث را تحت عنوان « الحسین علیه‌السلام: سماته و سیره» یعنی سیره و سیمای امام حسین علیه‌السلام به صورت مجزا فراهم آورد.
در این کتاب به چند دلیل که به ظاهر منطقی به نظر می‌رسند اسانید روایات چهارصدگانه حذف شده است و البته برای سهولت شناسایی متون اصلی و متونی که بعدا به کتاب افزوده شده‌اند ، احادیث در مجموعه‌هایی مجزا قرار داده شده‌اند. توضیحات و شروح فراوانی بر متون روایات نگاشته شده و متن از جنبه‌های لغوی ، تاریخی و روش‌شناختی وارسی شده است. فراهم‌کننده کتاب خود را مقید داشته تا به متن ابن‌عساکر وفادار باقی بماند و جز در پاره‌ای موارد مطلبی بر متن اصلی نیفزاید.
۹) یوم الطف، مقتل‌الامام ابی‌عبدالله الحسین‌الشهید
نویسنده: هادی نجفی
دوره نگارش: قرن چهاردهم
مقتل‌نویس تلاش کرده تا از تمام مقاتل که در دسترس خویش داشته و البته گستره وسیعی از مقاتل و کتب تاریخ عمومی را دربرگرفته است، به نحو مناسب در تبیین موضوع موردبحث استفاده کند. کتاب در ۵ فصل و یک خاتمه سامان یافته است.
فصل نخست به تمهیدات جنگ و مقدمات آن اختصاص دارد. آغاز این فصل با حدیثی است از امام‌حسین علیه‌السلام که ابن‌قولویه در کامل‌الزیارات و مسعودی در اثبات‌الوصیه آن را نقل کرده‌اند: «چون صبح عاشورا شد. حسین با یارانش نمازگزارد و پس از حمد و ثنای الهی فرمودند: خدای تبارک و تعالی امروز، اذن به قتل شما و من داده است، پس بر شما باد که صبر و تحمل پیشه کنید.»
فصل دوم به شهدا و یاران امام اختصاص دارد. این فصل با شهادت نعیم‌بن عجلان انصاری آغاز و با شهادت سوید بن عمرو بن ابی‌الطاع به پایان می‌رسد. شیوه نویسنده در این بخش آن است که در پاورقی به ذکر منابع شهادت یاران و اهلبیت امام اشاره می‌کند.
فصل سوم نیز به شهدای طالبیان یعنی اهل بیت امام اختصاص دارد. این فصل با شهادت علی‌بن‌حسین آغاز و با شهادت عبدالله‌بن حسن‌بن علی‌بن ابی‌طالب پایان می‌رسد.
فصل چهارم نیز به کیفیت شهادت امام اختصاص دارد. در مجموع نویسنده کتاب از شهادت ۹۸ تن از یاران و اهل بیت امام و شرح شهادت ایشان در واقعه عاشورا و قبل و بعد از آن سخن گفته است.
فصل پنجم کتاب نیز به فاش‌گویی‌های امام‌زین‌العابدین علیه‌السلام در شام و رسوایی حکومت اموی و حرکت کاروان اسرا به شام اختصاص دارد. در خاتمه نویسنده برخی از اخبار فریقین را درباره روز طف وارسیده است.
۱۰) الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد
نویسنده: شیخ مفید
دوره نگارش: قرن چهارم
محمد بن محمد بن نعمان بن عبدالسلام معروف به ابن معلم و شیخ مفید در ۱۱ ذیقعده سال ۳۳۶ یا۳۳۸ هجری در روستای «سویقه ابن بصری» که از توابع عکبرا بود به دنیا آمد. برخی او را از ارکان خمسه تشیع به شمار آورده‌اند. او عالم شیعه و دارای تالیفات بسیاری است که به ۲۰۰ می‌رسد. به سبب عضدالدوله دیلمی دارای صولتی عظیم بود. در سال ۴۱۳هـ . ق از دنیا رفت. ۸۰ هزار مسلمان او را تشییع کردند. او مردی بود زاهد و با خشوع و در فراگیری علوم حریص.
این کتاب به شرح حال ائمه ۱۲گانه اختصاص یافته است و می‌توان آن را در زمره قدیمی‌ترین کتاب‌های امام شناسی و در ردیف کتاب الحجه الکافی شیخ محمدبن یعقوب کلینی (م۳۲۹ه.ق) به شمار آورد.
باب نخست این کتاب به شرح حال امیرمومنان علیه‌السلام اختصاص دارد و بیشترین حجم کتاب را نیز در بردارد.
باب سوم به امام حسین علیه‌السلام و شرح ماجرای کربلا و شهدای آن اختصاص دارد. به واقع می‌توان باب سوم الارشاد را مقتل حسین و اصحابش به شمار آورد.
شیوه شیخ در کتاب، نقل مستند و مسند حوادث نیست و کتاب به گونه‌ای منسجم و بدون نقل اسناد روایات بیان شده است. هرچند در برخی روایات شیخ به ذکر اسناد پرداخته است. در بیشتر این موارد، راویان شیخ را استادان خود او مثل شیخ صدوق و محمد ثانی در رده او مثل ابوالقاسم جعفربن محمد بن قولویه تشکیل می‌دهند.
دیدگاه ها